Τα άλγη (φωτοσυνθετικοί οργανισμοί) είναι μία εξαιρετικά ποικιλόμορφη ομάδα που περιλαμβάνει μονοκύτταρους οργανισμούς αλλά και γιγάντια φύκια που ενδέχεται να φτάσουν σε μήκος τα 65m. Έχουν καταγραφεί 550 είδη φυκών στις ελληνικές θάλασσες και είναι εξαιρετικής σημασίας καθώς αποτελούν τη βάση των περισσότερων τροφικών ιστών στα παράκτια οικοσυστήματα. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην ικανότητά τους να μετατρέπουν την ηλιακή ενέργεια σε ενέργεια που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από άλλους θαλάσσιους οργανισμούς που βρίσκονται σε υψηλότερα επίπεδα της τροφικής πυραμίδας. Κάτι τέτοιο συμβαίνει όταν υπάρχει επαρκής διείσδυση του φωτός ώστε να λάβει χώρα η φωτοσύνθεση (συνήθως στα 40m) και η ενέργεια αυτή συγκεντρώνεται στα παράκτια οικοσυστήματα.
Τα θαλάσσια λιβάδια είναι ανθοφόρα φυτά που φέρουν ρίζες και μπορούν να επιβιώνουν στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Είναι πρωτογενείς παραγωγοί, σχηματίζοντας υποστρώματα σημαντικά για πολλά είδη ψαριών, ασπόνδυλων και πουλιών. Τα λιβάδια αυτά έχουν επίσης, ρόλο ζωτικής σημασίας για την ακτή, αφού την προφυλάσσουν από τον έντονο κυματισμό και την διάβρωση. Στην ανατολική Μεσόγειο απαντώνται τέσσερα είδη θαλάσσιων λιβαδιών, τα Posidonia oceanica, Cymodosea nodosa, Zostera noltii και Halophila stipulacea. Τα λιβάδια Ποσειδωνίας, που έχουν πάρει το όνομά τους από τον Έλληνα θεό της θάλασσας “Ποσειδώνα”, είναι εξαιρετικής σημασίας για την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και αποτελούν μια από τις πρωταρχικές έρευνες που διεξάγει το Ινστιτούτο “Αρχιπέλαγος”.
Ως ασπόνδυλοι χαρακτηρίζονται οι οργανισμοί χωρίς σπονδυλική στήλη, ωστόσο, παρά το κοινό τους αυτό χαρακτηριστικό, αποτελούν την πλέον ποικιλόμορφη ταξινομική βαθμίδα στον πλανήτη. Πάνω από 6500 είδη θαλάσσιων ασπόνδυλων απαντώνται στη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων: σφουγγάρια, μέδουσες, αχινούς, αστερίες και καλαμάρια.
Υπάρχουν πάνω από 600 είδη ψαριών στη Μεσόγειο, 86 από τα οποία είναι ενδημικά της περιοχής. Απαντώνται σε διάφορα μεγέθη, σχήματα και χρώματα, γεγονός που τους επιτρέπει να προσαρμόζονται και να επιβιώνουν στο ιδιαίτερο τους περιβάλλον, το θαλάσσιο οικοσύστημα.Τα μεγέθη τους κυμαίνονται από το τεράστιο μέγεθος του καρχαρία προσκυνητή, που μπορεί να φτάσει σε μήκος μέχρι και τα 8m, έως τους μικρούς ιππόκαμπους που είναι μόλις λίγων εκατοστών.
Απειλές
Εξαιτίας της εγγύτητάς τους σε πόλεις και χωριά, τα παράκτια οικοσυστήματα συχνά επηρεάζονται, περισσότερο από κάθε άλλο θαλάσσιο ενδιαίτημα, από ανθρωπογενείς δραστηριότητες:
1.Αλιεία Μεγάλης Κλίμακας
Η βασική απειλή που δέχονται τα παράκτια οικοσυστήματα είναι οι φυσικές διαταραχές που προέρχονται από τις τράτες (γρι-γρι που παράνομα χρησιμοποιούνται από τους αλιείς) καθώς επίσης και από τις αγκυροβολίες (κυρίως από σκάφη αναψυχής αλλά και παράκτια αλιεία). Αυτές οι φυσικές διαταραχές συμβάλουν στην υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων, όπως αυτών των θαλάσσιων λιβαδιών ποσειδωνίας.
2.Ευτροφισμός και ρύπανση
Ο ευτροφισμός, καθώς και η ρύπανση λόγω των λυμάτων από τα ιχθυοτροφεία μπορούν να προκαλέσουν το θάνατο των βενθικών ειδών καθώς επίσης να μειώσουν και την θολερότητα του νερού. Αυτό στη συνέχεια, μπορεί να μειώσει το βάθος στο οποίο οι οργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν.Τα λιβάδια ποσειδωνίας είναι πολύ ευαίσθητα στις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις θρεπτικών που περιέχει το νερό και το ίζημα. Σε κόλπους με χαμηλή ανταλλαγή νερού (είσοδος-έξοδος), η είσοδος οργανικής ύλης από ανθρωπογενείς δραστηριότητες μπορεί να υποβαθμίσει το οικοσύστημα.
3.Τοξικά χημικά
Η συσσώρευση τοξικών χημικών στη στήλη του νερού μπορεί να επηρεάσει το ρυθμό ανάπτυξης των θαλάσσιων οργανισμών και να βιοσυσσωρευτούν στην τροφική αλυσίδα. Ο υδράργυρος ανήκει στα βαρέα μέταλλα και βρίσκεται σε ένα μεγάλο αριθμό ψαριών όπως τόνος και ξιφίας. Αυτά τα χημικά είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα καθώς εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα και μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην άγρια ζωή (πανίδα) και τους ανθρώπους.
4.Εισβολικά Είδη
Η ολοένα αυξανόμενη κυκλοφορία των πλοίων και το «άνοιγμα» της διώρυγας του Σουέζ έχουν οδηγήσει στην είσοδο εισβολικών ειδών στη λεκάνη της Μεσογείου. Για παράδειγμα , 116 αλλόχθονων ειδών ψαριών και 110 είδη φυκών έχουν καταγραφεί στη Μεσόγειο, τα οποία παραγκωνίζουν τα αυτόχθονα είδη και ομογενοποιούν το ποικιλόμορφο περιβάλλον. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η εξάπλωση του εισβολικού πράσινου φύκους Caulerpa racemosa.
5.Κλιματικές Αλλαγές
Η κλιματική αλλαγή μεταβάλει τη θερμοκρασία του νερού καθώς και τη διεύθυνση των ωκεάνιων ρευμάτων, πράγμα το οποίο επηρεάζει την εξάπλωση πολλών ειδών. Μπορεί επίσης να οδηγήσει στην άνοδο της θαλάσσιας στάθμης με αποτέλεσμα την μετανάστευση τόσο των θαλάσσιων ασπόνδυλων όσο και των φυκών σε υψηλότερο επίπεδο της παράλιας ζώνης. Οι επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών στη Μεσόγειο δεν μπορούν ακόμη να εξεταστούν πλήρως καθώς είναι τα πρώτα στάδια των αλλαγών.
Δράσεις
Το Αρχιπέλαγος συλλέγει δεδομένα παράκτιας ζώνης του ανατολικού Αιγαίου για πάνω από 10 χρόνια. Η παρακολούθηση της παράκτιας ζώνης θα βοηθήσει στην κατανόηση των ανθρώπινων επιδράσεων στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Η συλλογή δεδομένων σχετικά με την βιοποικιλότητα και την οικολογία των παράκτιων οικοσυστημάτων μας δίνει την δυνατότητα να κατανοήσουμε τις τοπικές συνθήκες, τις διαδικασίες και τις επιπτώσεις των απειλών. Η γνώση αυτή επιτρέπει την ανάπτυξη επιτυχημένων και στοχευμένων σχεδίων διαχείρισης.
Η έρευνα του Ινστιτούτου «Αρχιπέλαγος» στα οικοσυστήματα της παράκτιας ζώνης επικεντρώνεται στην εκτίμηση της βιοποικιλότητας των ψαριών, των ασπόνδυλων και των φυκών. Οι έρευνες αυτές πραγματοποιούνται με τεχνικές οπτικής απογραφής και την χρήση γραμμικών διατομών και ισοδύναμων κατανεμημένων πλαισίων (quadrants). Eκτός από τη βιοποικιλότητα, αξιολογούνται και άλλες παράμετροι, όπως τα επίπεδα φωτός, η θερμοκρασία, το βάθος, το είδος και η έκθεση του υποστρώματος.
Συγκεκριμένα ερευνητικά έργα περιλαμβάνουν:
- Την εκτίμηση της ανάπτυξης και της μορφολογίας του χωροκατακτητικού είδους αλγών Caulerpa racemosa, όπως επίσης και οι επιπτώσεις αυτών στην βιοποικιλότητα. Με τη χρήση πειραμάτων, τόσο εργαστηρίου όσο και πεδίου, εκτιμούνται επίσης οι επιπτώσεις του Caulerpa racemosa στην ανάπτυξη των κοινοτήτων μακροφυκών και ασπόνδυλων.
- Την εκτίμηση της κάλυψης και της υγείας των θαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας και οι επιδράσεις που προκάλεσαν οι τράτες σε αυτά, όπως επίσης και το αγκυροβόλιο σκαφών αναψυχής.
- Την χαρτογράφηση της έκτασης των λιβαδιών Ποσειδωνίας με τη χρήση εξοπλισμού κάμερας τύπου dropdown σε συνδυασμό με λεπιδοχρονολόγιση για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των λιβαδιών.
- Την εκτίμηση των επιπτώσεων που προκαλούνται από την υπερβόσκηση αχινών στη βιοποικιλότητα αλγών και ασπόνδυλων.
- Την χρήση καταγραφέων για την παρακολούθηση της θερμοκρασίας και της έντασης του φωτός.
- Την αξιολόγηση των επιπτώσεων της διάβρωσης του νησιού στα παράκτια οικοσυστήματα με τη χρήση ιζηματοπαγίδων.
- Την χρήση της Οδηγίας-Πλαισίου για τα Ύδατα για την παρακολούθηση της παράκτιας ρύπανσης,με τη χρήση των βενθικών μακροφυκών ως βιοδείκτες.
- Την εκτίμηση των ποσοστών επαναποικιοποίησης και της βιοποικιλότητας σε διάφορα υποστρώματα (τεχνητό και φυσικό).
- Την καταγραφή των επιπτώσεων της έκθεσης και του υποστρώματος στη δομή των κοινοτήτων των ψαριών στα παράκτια ενδιαιτήματα.
- Την αξιολόγηση της οριζόντιας, της κάθετης και της ημερήσιας συμπεριφοράς του πλαγκτόν.