Σύνοψη
Ο ορισμός πολλών οικοσυστημάτων του γλυκού νερού είναι συχνά κάπως αυθαίρετος. Οι όροι «ρυάκι» και «ποτάμι», για παράδειγμα, συχνά αναφέρονται στο ίδιο πράγμα. Ωστόσο, κατά κανόνα, τα ρυάκια αποτελούνται από καθαρό νερό το οποίο ρέει πάνω από χαλίκια ή βράχους και συχνά περιλαμβάνουν φυσικές πισίνες, ενώ τα ποτάμια είναι γενικά βαθύτερα, πιο λασπώδη και συνήθως χωρίς πισίνες.
Οι υγρότοποι, από την άλλη πλευρά, είναι πιο στενά οριοθετημένοι, αλλά ακόμη και τα όρια αυτών έχουν κάποιες εξαιρέσεις. Η σύμβαση Ραμσάρ (1971) προσδιορίζει τους υγρότοπους ως «περιοχές ελώδεις, βαλτώδεις, τυρφώδεις, με στάσιμο ή τρεχούμενο νερό, φρέσκο, υφάλμυρο ή αλμυρό, συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών θαλάσσιου νερού, το βάθος του οποίου κατά την αμπωτίδα δεν υπερβαίνει τα έξι μέτρα».
Ωστόσο, το δεύτερο άρθρο της σύμβασης προσθέτει στο παραπάνω: Οι υγρότοποι είναι δυνατόν να περιλαμβάνουν «παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγρότοπους ή με νησιά ή με θαλάσσιες υδατοσυλλογές και που είναι βαθύτερες από έξι μέτρα κατά την αμπωτίδα».
Τα οικοσυστήματα του γλυκού νερού είναι δυναμικά οικοσυστήματα, τα οποία διαρκώς αλλάζουν. Τα ποτάμια, τα ρυάκια, οι λίμνες και οι υγρότοποι που συνθέτουν αυτά τα συνεχώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα είναι πολύ στενά συνδεδεμένα με τις γύρω λεκάνες απορροής τους και δεν θα έπρεπε, επομένως, να θεωρούνται ή να εξετάζονται αποκλειστικά μόνα τους.
Επιπλέον, μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους σε μεγάλο βαθμό ως προς την εμφάνιση, την επιρροή, τη βιοποικιλότητα που φιλοξενούν και τις επιπτώσεις που έχουν υποστεί. Για παράδειγμα, συνήθως υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ανθρωπογενής επιβάρυνση κοντά στις εκβολές απ” ότι στις ορεινές πηγές. Οι περιοχές αυτές είναι οικολογικά σημαντικές. Όχι μόνο υποστηρίζουν πολύτιμη χλωρίδα και πανίδα αλλά επίσης προστατεύουν, ιδιαίτερα οι υγρότοποι και οι ποταμοί με αργή ροή, τις γύρω περιοχές, ανεφοδιάζοντας τους υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Οι υδροφόροι ορίζοντες ενυδατώνουν μια περιοχή κατά την διάρκεια των περιόδων ξηρασίας. Οι υγρότοποι συγκρατούν, επίσης, πολλά ιζήματα, τα οποία παρασύρονται κατά τη ροή του ποταμού ή και αντίθετα από αυτή κατά τη διάρκεια της παλίρροιας. Μαζί με τη λάσπη αυτή, πολλές φορές, παγιδεύονται τοξίνες που, διαφορετικά, θα υποβάθμιζαν την ποιότητα του νερού της περιοχής.
Η άγνοια έχει οδηγήσει κατά το παρελθόν στην καταστροφή μεγάλου αριθμού υγρότοπων παρά το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορούν να επωφεληθούν από αυτούς και παρά τις οδηγίες της σύμβασης Ραμσάρ και των πολυάριθμων άλλων μικρότερων σχεδίων προστασίας. Στην περιοχή της Μεσογείου, ειδικά στην Ελλάδα, τα οικοσυστήματα γλυκού νερού είναι ζωτικής σημασίας και φιλοξενούν τη δική τους χλωρίδα και πανίδα. Ωστόσο, τα περισσότερα οικοσυστήματα του γλυκού νερού στα ελληνικά νησιά βρίσκονται ακόμα υπό απειλή, ενώ η καταστροφή των βιοτόπων τους οδηγεί σπάνιους οργανισμούς στην εξαφάνιση.
Η οδηγία της σύμβασης Ραμσάρ, καθώς και πολυάριθμα άλλα σχέδια προστασίας, θα είναι αποτελεσματικά μόνο εάν διεξαχθεί η κατάλληλη επιστημονική έρευνα στις τοποθεσίες αυτές και αναδειχθεί η σημαντικότητά τους. Αυτός ακριβώς είναι ο στόχος της επιστημονικής ομάδας του Ινστιτούτου Αρχιπέλαγος, η οποία δραστηριοποιείται στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
Rana ridibunda
Είναι το μεγαλύτερο είδος βατράχου που βρίσκεται στην Ευρώπη και φτάνει έως τα 15εκ. σε μήκος. Είναι ισχυρό είδος, παρατηρείται σε πολλά οικοσυστήματα γλυκών νερών και κυρίως στο νησί της Ικαρίας όπου μπορεί να το δει κανείς και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Είναι δραστήριο είδος και έχει την δυνατότητα να ακουστεί πριν καν εμφανιστεί. Ακόμα, είναι αρκετά κοινωνικό και μπορεί να παρατηρηθεί σε μεγάλες ομάδες κοντά στις όχθες των ποταμών. Εξαιτίας του μεγάλου πληθυσμού του και της ευρείας κατανομής τους, η IUCN έχει ορίσει την περιοχή τους ως φυσικό καταφύγιο. Ακόμα, είναι ανθεκτικό είδος σε συνθήκες αλατότητας και μπορεί να επιβιώσει σε γλυκά νερά για πολύ καιρό.
Nerium oleander
Είναι το μοναδικό είδος στο γένος του και ορίζεται ως ένας συνηθισμένος, αειθαλής θάμνος που παρατηρείται στις όχθες των ποταμών και βρίσκεται σε χαμηλά υψόμετρα. Ακόμα, χρησιμοποιείται ως δείκτης της παρουσίας του γλυκού νερού και αναπτύσσεται από 1-5 μέτρα με μακριά κλαδιά τα οποία μένουν όρθια. Οι καρποί του είναι μακρόστενοι και όταν ωριμάσουν απελευθερώνουν τους σπόρους τους δημιουργώντας λουλούδια τα οποία είναι κυρίως ροζ, ποικίλουν βέβαια ανάμεσα στο άσπρο και στο κόκκινο χρώμα και ανθίζουν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Η IUCN, όπως παραπάνω, έχει ορίσει τα είδη ως ελάχιστου κινδύνου, καθώς είναι πολύ διαδεδομένα. Η σημασία τους είναι σημαντική καθώς χωρίς αυτά, τα οικοσυστήματα δεν θα είχαν τη ίδια οικολογική και αισθητική τους αξία.
Calopteryx virgo
Η λιβελούλα απαντάται κυρίως σε οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων. Όπως όλες οι λιβελούλες, το ειδος αυτό είναι αρκετά μεγάλο φτάνοντας σε μήκος και τα 49χιλιοστά. Το αρσενικό C.virgo έχει μεταλλικό μπλε χρώμα και τα φτερά του είναι σκούρο μοβ-μπλε ενώ τα θηλυκά αντίστοιχα, έχουν μεταλλικό πράσινο χρώμα ή καφέ με τα φτερά τους να έχουν μία λευκή κηλίδα στις άκρες. Παρατηρείται κοντά σε ποτάμια με πλούσια σκιασμένα ενδιαιτήματα αλλά και στις εκβολές των ποταμών σε ανοιχτά τμήματα. Στους δεύτερους αυτούς οικοτόπους το C.virgo δίνει τη θέση του σε παρόμοιο είδος το C.splendens. Η IUCN δεν τα έχει ορίσει ως απειλούμενα είδη αφού πολλές περιοχές είναι πλούσιες σε αυτά.
Alnus glutinosa
Η σκλήθρα είναι ένα φυλλοβόλο δέντρο το οποίο απαντάται στα ελληνικά νησιά και μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 20 μέτρα, ενώ σε ιδανικές συνθήκες φτάνει τα 35 μέτρα ύψος. Έχει ίσιο κορμό με απλωμένα κλαδιά. Όταν το δέντρο ωριμάσει ο φλοιός διαιρείται με αποτέλεσμα να δημιουργεί μεγάλες σχισμές κατά μήκος του κορμού. Τα αρσενικά λουλούδια ομαδοποιούνται σε ίουλους όπως και τα θηλυκά με τη διαφορά ότι είναι πράσινα σε σχήμα αυγού. Προτιμούν ενδιαιτήματα με υγρασία για αυτό βρίσκονται δίπλα σε ποτάμια ρέματα και χαράδρες. Είναι απόλυτα ικανά να αναπτυχθούν σε περιοχές λιμνών ή υγροτόπων καθώς οι ρίζες τους βυθίζονται πλήρως και έτσι μπορούν να αναπτυχθούν . Παρά το γεγονός αυτό, πιο συχνά βρίσκονται σε ημι-ορεινές περιοχές. Η IUCN κατατάσσει το είδος αυτό ως μικρής ανησυχίας λόγω του πληθυσμού του, ωστόσο δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (οδηγία 92/43/ΕΟΚ) Παράρτημα Ι ως «Αλλουβιακά δάση με Alnus glutinosa και Fraxinus excelsior».
Απειλές
Πολλά οικοσυστήματα γλυκών νερών και υδροβιοτόπων έχουν χαθεί ή έχουν υποστεί μη αναστρέψιμη βλάβη. Για παράδειγμα, κατά τις τελευταίες δύο γενιές, η Ελλάδα έχασε τα δύο τρίτα των υδροβιοτόπων της. Μερικοί παράγοντες που απειλούν αυτή τη στιγμή τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών είναι οι εξής:
Η υφαλμύρωση του υδροφόρου ορίζοντα
Οι υδροφόροι οδοί που εντοπίζονται σε περιοχές με χαμηλό υψόμετρο συχνά συνδέονται με τα οικοσυστήματα των υδροβιότοπων. Η συνεχής άντληση νερού από τις υπόγειες αυτές υδροφόρους οδούς μπορεί να οδηγήσει στην υφαλμύρωσή τους εξαιτίας της παρείσφρησης θαλασσινού νερού. Αυτό από μόνο του αποτελεί ένα ανθρωπογενές πρόβλημα. Όταν, όμως, μέσω του υδροφόρου ορίζοντα, επανυδροδοτηθούν τα οικοσυστήματα των υγρότοπων, το αλμυρό νερό είναι πολύ πιθανό να επηρεάσει τη χλωρίδα και την πανίδα τους.
Επέκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων
Η εκτεταμένη καλλιέργεια της γης στη σύγχρονη εποχή έχει επιβαρύνει τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών και των ποταμών. Το γλυκό νερό είναι απαραίτητο για την άρδευση των καλλιεργειών, καθώς ελάχιστα είδη καλλιέργειας είναι ανθεκτικά στο αλμυρό νερό. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν τα ελληνικά νησιά, όπου το γλυκό νερό σε κάποιες περιπτώσεις είναι δυσεύρετο. Πολλά από τα ποτάμια στο νησί της Ικαρίας, για παράδειγμα, υφίστανται τις σοβαρές επιπτώσεις της παράνομης άντλησης νερού για αρδευτικούς σκοπούς.
Τροποποιητικές παρεμβάσεις στη ροή των ποταμών
Πολλοί ποταμοί έχουν υποστεί – σε κάποιο βαθμό – ανθρώπινες παρεμβάσεις, όπως η κατασκευή δεξαμενών και φραγμάτων και η ευθυγράμμιση των καναλιών. Αυτή η μεταβολή αλλάζει τον τρόπο ροής του νερού και επιβαρύνει τις περιοχές που βρίσκονται γύρω από τις όχθες των ποταμών. Είναι πιθανό να προκληθεί σοβαρότατη βλάβη στη χλωρίδα και την πανίδα των περιοχών αυτών, ιδιαίτερα αν στους ποταμούς τοποθετηθούν τσιμεντένια ή τεχνητά στρώματα ως βάσεις. Για παράδειγμα, ένα φράγμα μπορεί να εμποδίσει τη φυσική μεταναστευτική πορεία των ειδών. Ουσιαστικά, η όποια τροποποίηση ενός οικοσυστήματος γλυκών νερών οδηγεί στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το οικοσύστημα και οι οργανισμοί που εξαρτώνται από αυτό.
Παρείσφρηση ξένων ειδών
Η εισαγωγή εξωτικών ή μη ντόπιων ειδών σε ένα οικοσύστημα γλυκών νερών μπορεί να το βλάψει σοβαρά. Είναι πολύ πιθανό να υπάρξει έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των εισαχθέντων και των ντόπιων ειδών για τη διεκδίκηση των πόρων. Συχνά, αυτές οι παρεισφρήσεις είναι τυχαίες, κάποιες φορές όμως όχι. Για παράδειγμα, η εισαγωγή χρυσόψαρων στον ποταμό Μύρσωνα έγινε με σκοπό να εντείνει την αισθητική απόλαυση των τουριστών.
Τουρισμός
Στο νησί της Ικαρίας ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους για τα οικοσυστήματα γλυκών νερών είναι η συρροή τουριστών κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι τουρίστες που δε συμπεριφέρονται με σεβασμό στο περιβάλλον, κυρίως λόγω άγνοιας, συχνά αξιοποιούν το ποτάμι με τρόπο που δεν πρέπει. Για παράδειγμα, η χρήση απορρυπαντικών για το πλύσιμο των ρούχων προκαλεί την απελευθέρωση τοξινών στο νερό, πιθανότατα θανάσιμων για τη χλωρίδα και την πανίδα. Γενικά, τα απορρίμματα που αφήνουν οι επισκέπτες βλάπτουν τη ζωή των οικοσυστημάτων και τα αλλοιώνουν αισθητικά.
Βέβαια, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και τις φυσικές απειλές για τα οικοσυστήματα των γλυκών νερών, όπως η διάβρωση, οι πλημμύρες και η ξηρασία. Επειδή, όμως, αυτές οι αιτίες, τις περισσότερες φορές, δεν είναι δυνατό να τεθούν υπό έλεγχο, εστιάζουμε το ενδιαφέρον μας στις ανθρωπογενείς επιδράσεις.
Δράσεις
Οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων δεν παρουσιάζονται συχνά στα νησιά του Αιγαίου. Παρόλα αυτά όμως, στην Ικαρία παρατηρούνται αρκετοί υγρότοποι (ποταμοί). Τα περισσότερα ποτάμια ρέουν από τη νότια προς τη βόρεια πλευρά του νησιού με τα τρία από τα μεγαλύτερα να ρέουν στη δυτική πλευρά του νησιού (Χάλαρης, Χάρακας, Μύρσωνας) με τις πηγές τους να ξεκινούν από τα βουνά Εριφή και Αμμουδιά.
Το Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος» έχει μελετήσει αυτά τα μοναδικά οικοσυστήματα εσωτερικών υδάτων και έχει πραγματοποιήσει έρευνες για τη χλωρίδα και την πανίδα αυτών των τριών ποταμών. Κάθε ποταμός έχει εξίσου ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για αυτό έχουν γίνει κατάλληλες μελέτες για τα είδη που κατοικούν σε κάθε ποταμό αλλά και για τα μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν για την προστασία τους.
Στον ποταμό Χάλαρη( Natura 2000),που διέρχεται από το χωριό Νας, έγιναν έρευνες από το 2002 και καταγράφηκαν σε συγγράμματα περιβαλλοντικής μελέτης, η εφαρμογή της οποίας διασφαλίζει την αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής. Έπειτα,με τη βοήθεια εθελοντών από το «Αρχιπέλαγος» εφαρμόστηκε σχέδιο για τον καθαρισμό και την αποκατάσταση του χώρου, το οποίο περιείχε την αφαίρεση πλαστικών σωλήνων που χρησιμοποιούνταν σε παράνομη άντληση νερού και άρδευση καλλιεργειών.
Παράλληλα, έχουν δημιουργηθεί αφίσες και φυλλάδια για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του κοινού για τη σημαντικότητα των οικοσυστημάτων των εσωτερικών υδάτων του νησιού. Επιπλέον, ετοιμάζεται ενημερωτικό υλικό για τα σχολεία και την τοπική κοινωνία έτσι ώστε να ενημερωθούν για την αξία των οικοσυστημάτων της περιοχής ενώ ταυτόγχρονα το Ινστιτούτο «Αρχιπέλαγος» πραγματοποιεί μαθήματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για την ανάδειξη της οικολογικής σημασίας της περιοχής.