Τα νησιά του Αιγαίου παρουσιάζουν μια πλούσια βιοποικιλότητα χλωρίδας και πανίδας, η γνώση μας όμως είναι περιορισμένη. Εκτιμάται ότι η Ικαρία και η Σάμος έχουν πάνω από 1500 είδη φυτών, λόγω του διαφορετικών κλιματικών συνθηκών των νησιών. Η Σάμος έχει ένα πλούσιο οικοσύστημα με μια μεγάλη ποικιλία φυτών τα οποία δεν απαντώνται σε άλλο νησί του Αιγαίου. Παρά τις πυρκαγιές των τελευταίων ετών οι δασικές εκτάσεις επεκτείνονται λόγω των εγκαταλελειμμένων γεωργικών εκτάσεων.
Μεγάλη ποικιλία δέντρων και θάμνων καλύπτουν το νησί, εκτός από τις ορχιδέες. Τα κύρια είδη αυτών των οικοσυστημάτων είναι το είδος Quercus coccifera (πουρνάρι), το μαστιχόδεντρο (Pistacia lentiscus), η αγριελιά (Olea oleaster), η χαρουπιά (Ceratonia siliqua), το είδος της ανατολικής Μεσογείου Pinus halepensis (τραχεία πεύκη) , το είδος Calicotome Villosa (ασπάλαθος), το είδος Capparis spinosa (κάπαρη), και πολλά ακόμη είδη.
Τα μεγαλύτερα σε έκταση δάση της Σάμου βρίσκονται στο βουνό Άμπελος, υπάρχουν όμως και μικρότερες δασικές εκτάσεις στο βουνό Κερκίς.
Αυτά τα δάση αποτελούνται κυρίως από γυμνόσπερμα, όπως η Pinus Brutia (τραχεία πεύκη), ή το μαύρο πεύκο που δεσπόζει στο παραπάνω δάσος, σε υψόμετρο μεγαλύτερο από 700 μέτρα. Σε σημεία όπου το έδαφος είναι υγρό, αναπτύσσονται υδρόφιλα είδη, τα πιο συνηθισμένα στη Σάμο είναι ο πλάτανος, η ιτιά και η δάφνη.
Η Σάμος είναι από τα πιο πράσινα νησιά στην Ελλάδα με ιδιαίτερα γόνιμο έδαφος για γεωργικές δραστηριότητες. Λόγω του πλούσιου εδάφους και του ήπιου κλίματος καλύπτεται κυρίως από ελαιώνες και αμπελώνες. Στο νησί παράγεται μεγάλη ποσότητα της ποικιλίας των πορτοκαλιών merlin κυρίως στην περιοχή Μύλοι. Γίνονται επίσης εξαγωγές πορτοκαλιών στα κοντινά νησιά. Σε όλο το νησί υπάρχουν οπωροφόρα δέντρα και κυρίως στο βόρειο τμήμα του υπάρχουν κερασιές και μηλιές.
Το Αρχαίο Δάσος του Ράντη
Το Δάσος Ράντη βρίσκεται στο δυτικό άκρο της οροσειράς Αθέρα στην κεντρική Ικαρία και καλύπτει μια έκταση περίπου 1.600 στρεμμάτων (16km²). Η περιοχή βρίσκεται σε υψόμετρο 200-800m πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, με απότομες χαράδρες και γκρεμούς που δημιουργήθηκαν από εποχιακά ποτάμια. Η ηλικία του δάσους υπολογίζεται να είναι πάνω από δύο αιώνες, με μερικά από τα γηραιότερα δέντρα να είναι άνω των 300 ετών. Ακόμα παρατηρείται ένα μοναδικό σπάνιο προστατευόμενο είδος, η Αριά. Το δάσος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, αποτελείται από πολλούς ξερούς λίθους και καταφύγια. Στο τέλος της εποχής των παγετώνων (10.000 χρόνια πριν), μεγάλο μέρος της Ευρώπης ήταν καλυμμένο με βλάστηση Αριάς. Από τότε ο άνθρωπος έχει εκμεταλλευτεί μεγάλο μέρος του δασικού οικοτόπου της Ευρώπης.
Το σκληρό ξύλο της βελανιδιάς χρησιμοποιείται ως καύσιμο (μαγείρεμα, κάρβουνα) καθώς και για ναυτιλιακές επιχειρήσεις. Ο καρπός του δέντρου χρησιμοποιείται στη βυρσοδεψία και σε ζωοτροφές, γεγονός το οποίο μείωσε την έκταση πολλών δασών σε όλη την Ευρώπη. Το δάσος Ράντη είναι ένα από τα λίγα δάση που έχει απομείνει σε αυτό το μέγεθος. Η βελανιδιά Αριά χρονολογείται στη Μεσόγειο, τουλάχιστον, από το Μειόκαινο (5 εκατομμύρια χρόνια πριν) και αυτός είναι ο κύριος λόγος για το οποίο το δάσος Ράντη πρέπει να προστατευτεί. Η κατασκευή πλοίων, η παραγωγή ξυλάνθρακα, η γεωργία έχουν εξαντλήσει μεγάλο μέρος από το πλούσιο δάσος και συνεχίζουν να αποτελούν απειλή. Καθώς επίσης και πολλές άλλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες όπως η παράνομη υλοτομία, η ανεξέλεγκτη υπερβόσκηση καθώς και οι δασικές πυρκαγιές. Ακόμα, στα βόρεια και δυτικά του δάσους υπάρχουν οικισμοί, όπου με την πάροδο του χρόνου έχουν καταπατήσει τα όρια των δασών. Το κράτος ελέγχει το δάσος μέσα από τη Δασική Υπηρεσία αλλά δεν επιβάλλεται κάποιος τρόπος διαχείρισης στην περιοχή καθώς δεν υπάρχει υπεύθυνος για τους πόρους αυτούς. Θα ήταν χρήσιμο, λοιπόν, να προστατευτεί η υπόλοιπη περιοχή του Ράντη ώστε να διατηρηθεί το μοναδικό αυτό οικοσύστημα για τις μελλοντικές γενιές.
Η σημασία του Δάσους Ράντη
Το Δάσος του Ράντη περιλαμβάνει το 23% του συνόλου της δασικής έκτασης της Ικαρίας και αποτελεί τη μεγαλύτερη μη-εκμεταλλεύσιμη περιοχή στην οποία ανήκουν τα δάση του είδους Quercus ilex (Αριά) στην Ελλάδα, ενώ επίσης είναι το τελευταίο εναπομείναν δάσος, αυτού του μεγέθους και ηλικίας, στη ΒΑ Μεσόγειο. Αποτελεί έναν από τους βασικούς οικοτόπους στα νησιά του Αιγαίου, παρουσιάζοντας φυσική ομορφιά. Η αφθονία των υπεραιωνόβιων δέντρων Quercus ilex (αριά) που βρίσκονται γύρω από την Ικαρία επαληθεύει το γεγονός ότι το νησί καλύπτονταν από πυκνό δάσος Αριάς. Το δάσος του Ράντη είναι τώρα το μόνο που έχει απομείνει και εξακολουθεί να έχει ένα μεγάλο αριθμό αιωνόβιων δέντρων, πολλά εκ των οποίων υπερβαίνουν τα 300 έτη ηλικίας.
Ως εκ τούτου η διατήρηση του πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα. Στην Ανατολική Μεσόγειο η Quercus ilex έχει αντικατασταθεί από το Q. coccifera (Πρίνος). Σήμερα, τα Q. ilex που βρίσκονται σε μεσογειακά οικοσυστήματα αποτελούν σπάνια δάση, συχνά εμφανίζονται ως θάμνοι με πολύ πυκνή βλάστηση όπου αποτελούν καταφύγιο για πολλά είδη ποωδών φυτών. Συνεπώς, τα δέντρα αυτά σπάνια φτάνουν στο ανώτατο σημείο τους, μεταξύ 12-15 μέτρων. Τα δάση καθώς και η διαχείρισή τους έχουν μέχρι σήμερα προσελκύσει μικρό επιστημονικό ενδιαφέρον στην ανατολική περιοχή της Μεσογείου, λόγω της σπανιότητας των ενδιαιτημάτων, και ως εκ τούτου το δάσος του Ράντη μπορεί να δώσει πολύτιμες επιστημονικές πληροφορίες, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.
Απειλές
Υπερβόσκηση
Πολλά κοπάδια αιγών (αιγοπροβάτων) βόσκουν ελεύθερα στο νησί με αποτέλεσμα να επιβαρύνεται η βλάστηση. Έρευνες δείχνουν ότι η βόσκηση ενδέχεται να δρα αρνητικά στην αύξηση της βιοποικιλότητας. Στην Ικαρία εκτιμάται ότι 3000 αίγες βόσκουν στην περιοχή του Δάσους Ράντη, από τα διαθέσιμα οπτικά στοιχεία και μόνο είναι εμφανής η τεράστια και μη αναστρέψιμη καταστροφή που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Τα ώριμα, ψηλά δέντρα δεν επηρεάζονται τόσο από την βόσκηση όσο τα νεώτερα και μικρότερα δέντρα. Τα σπορόφυτα και τα νεαρά δέντρα κινδυνεύουν περισσότερο από την βόσκηση και αφού καταστραφούν δεν ανακάμπτουν ποτέ, γεγονός που μειώνει την ευκαιρία των δασών για αναγέννηση. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ο κίνδυνος το δάσος να μην επιβιώσει για τις επόμενες γενιές. Το πρινόδεντρο δεν είναι το μοναδικό είδος που κινδυνεύει. Η ελληνική φραουλιά διατρέχει επίσης υψηλό κίνδυνο, καθώς ο χοντρός φλοιός φαίνεται να είναι μια προτιμώμενη επιλογή βόσκησης.
Φωτιά (Πυρκαγιά)
Η πυρκαγιά αποτελεί μια από τις πιο δραματικές απειλές για τα δάση και επίσης θεωρείται σύνηθες φαινόμενο στα οικοσυστήματα της Μεσογείου.
Λόγω της έλλειψης ασφαλτοστρωμένων δρόμων, η πρόσβαση στα δάση πολλών νησιών του Αιγαίου είναι δύσκολη και επίσης δεν υπάρχει κατάλληλο τοπικό σύστημα ανίχνευσης ή τοπική πολιτική αντιμετώπισης της πυρκαγιάς. Για τους λόγους αυτούς οι πυρκαγιές δεν εντοπίζονται εύκολα και επομένως συνιστούν υψηλό κίνδυνο για την ασφάλεια των δασών και την βιοποικιλότητά τους. Οι πυρκαγιές σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση μπορούν να αποβούν μοιραίες για τα δάση καθώς είναι αδύνατη η αναγέννησή τους.
Υλοτομία
Η ξυλεία είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο, τόσο λόγω κατασκευών όσο και λόγω θέρμανσης. Για πολλά χρόνια λαμβάνει χώρα ανεξέλεγκτη δραστηριότητα υλοτομίας στα τοπικά δάση. Οι κάτοικοι προσεγγίζουν διάφορες προσβάσιμες δασικές περιοχές (όπως δίπλα σε δρόμους) και κόβουν τα δέντρα για προσωπική τους χρήση. Το φαινόμενο αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ετήσια συρρίκνωση των ορίων του δάσους. Για όσο παραμένει ανεξέλεγκτη η υλοτομία, το φαινόμενο αυτό θα συνεχίζεται και η απώλεια των οικοτόπων θα είναι επιζήμια για πολλά είδη φυτών και ζώων.
Επιπρόσθετα, οι κάτοικοι της περιοχής δεν διαθέτουν την σχετική εμπειρία για την ορθή κοπή των δέντρων με αποτέλεσμα να τα κόβουν σε λάθος στάδιο της ανάπτυξής τους, σε λάθος εποχή του χρόνου καθώς και σε ορισμένες περιπτώσεις να κόβουν το λάθος μέρος του δέντρου. Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει σε αποσύνθεση και νέκρωση των δέντρων και συνεπακόλουθα στην ανάπτυξη ενός είδους μύκητα. Ο μύκητας αυτός καθώς η αποσύνθεση έχει εξαπλωθεί και στα περιβάλλοντα υγιή δέντρα αποτελεί μια επιπρόσθετη επιβάρυνση για το περιβάλλον. Είναι πασιφανές ότι αυτού του είδους η υλοτομία είναι απαράδεκτη! Η υλοτομία, κυρίως για λόγους
θέρμανσης και κατασκευών, είναι παράνομη χωρίς σχέδιο διαχείρισης και την άδεια των αρμοδίων αρχών. Αν και η υλοτομία δύναται να αποτελέσει μέρος ενός ευεργετικού σχεδίου διαχείρισης, η ανεξέλεγκτη κατάσταση τις τελευταίες δεκαετίες, έχει αποδειχθεί ότι είναι ιδιαίτερα επιζήμια για το δάσος Ράντη.
Ασθένειες και ασπόνδυλα
Πολλά είδη δέντρων είναι επιρρεπή σε φθορές όταν ο κορμός τους σπάσει/ σχιστεί ή λόγω υπερβόσκησης. Ορισμένα δέντρα βρίσκονται σε κατάσταση σήψης και αποσύνθεσης και ως εκ τούτου τα δέντρα αυτά είναι επιρρεπή σε ασθένειες. Πολυάριθμα φυτοφάγα έντομα απαντώνται στα πρινόδεντρα (Q. ilex) μέσα στα δάση. Λόγω της έλλειψης ισορροπίας του οικοσυστήματος, πολλά είδη που κανονικά δεν αποτελούν απειλή (όπως το σκαθάρι - Cerambyx cerdo).
Δράσεις
- Έρευνες πεδίου για την αξιολόγηση της βιοποικιλότητας των δασών και των οικοσυστημάτων των νησιών, καθώς επίσης και των παραγόντων που τα επηρεάζουν.
- Εργασίες για την αξιολόγηση της ερημοποίησης και διάβρωσης των μικρών νησίδων καθώς και της αναδάσωσης.
- Σχεδιασμός και δοκιμή μέτρων διαχείρισης των οικοσυστημάτων.
- Συλλογή πληροφοριών και συμμετοχή σε δραστηριότητες σχετικές με την
ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον των τοπικών κοινωνιών καθώς και του ευρύτερου κοινού. - Έρευνες πεδίου για την αξιολόγηση της νησιωτικής χλωρίδας.
- Πειραματική αναδάσωση των νησίδων λόγω της υποβάθμιση τους από την διάβρωση.
- Ερωτηματολόγιο για την συλλογή πληροφοριών σχετικά με την τοποθεσία και την κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα μεγάλης ηλικίας δέντρα, τα ενδημικά βότανα και τα φυτά.
- Προετοιμασία αναφορών διαχείρισης της νησιωτικής χλωρίδας και πανίδας καθώς και συλλογή και ανάλυση πληροφοριών των καταγεγραμμένων ειδών.
- Παρατήρηση της χλωρίδας χρησιμοποιώντας ειδικές κάμερες.
Δράσεις του Ινστιτούτου Αρχιπέλαγος για το δρυοδάσος του Ράντη
Το αρχαίο δρυοδάσος του Ράντη στην Ικαρία, παρά τη μεγάλη σημασία και τη μοναδικότητά του, δεν υπάγεται σε κάποιο καθεστώς προστασίας ή διαχειριστικό πλάνο, ούτε έχουν ληφθεί μέτρα προστασίας.
Είναι στο έλεος της ανεξέλεγκτης βόσκησης και υλοτομίας με αποτέλεσμα να χάνεται κάθε χρόνο ένας μεγάλος αριθμός παλαιών δέντρων.
Για να σταματήσει η υποβάθμιση και καταστροφή του μοναδικού οικοσυστήματος της Μεσογείου, το Ινστιτούτο Αρχιπέλαγος διεξάγει έρευνες τα τελευταία χρόνια για το σπάνιο αυτό οικοσύστημα.
Η συλλογή δεδομένων εστιάζει σε:
- δενδρολογική έρευνα
- δημιουργία χαρτών (GIS)
- καταγραφή βιοποικιλότητας της χλωρίδας
- καταγραφή βιοποικιλότητας της πανίδας (ορνιθολογία)
- τεκμηρίωση ηλικίας και μεγέθους των δέντρων
- πυκνότητα των δέντρων
- σύνθεση των ειδών
- ανθρωπογενείς παράγοντες
- δημιουργία φυτώριου στην ερευνητική βάση του Ινστιτούτου στις Ράχες.